Küresel
sermayeciliğin, tüm dünyayı doğrudan etkisi altına aldığı şu zamanda, yaşadığı
çağın maddî ağırlığını büsbütün hissederek, ‘umutsuz’ gösterilen dünyada
yalnızlaşan her birey, kendini gerçeklikten soyutlayarak, bir kaçış işleyişi
kurmaktadır kendine. Bu durum, elbet yeni bir şey değildir. İnsanlığın
başlangıcından beri vardı ve sanayileşme ile dalga dalga yayılarak, günümüze
değin büyüdü. Günümüzde, tamamen ‘dijitalleşen’ dünyada, kendisine gösterilen
soyut imgelere bağımlı hâle gelen kişi, artık onlarsız yapamaz olmuştur. En
olağan hakkı mutluluktan, maddî olmayan tüm ölçütlerde mahrum kılınarak, kendi
gibi içe kapanık, hayata ve insanlara küskün, alıngan, hırçın, hastalıklı
küresel kitleler arasına katılmıştır. Amerikan filmlerinde geçen meşhur
deyiş-‘replik’ -Simon der ki… düsturu
ile düşünceden yoksun, sonucu fark etmeksizin salt eyleme odaklı hareket etmeğe
başlamıştır… Durumumuzu açıkça anlatan sayısız örnek verilebilir. Bense, böyle
bir zamanda, bireyin, yüzleştiği olgular karşısında, verdiği tepkiler ile akıl
sağlığının geldiği vahim noktayı, uçurumun kenarında yitik bireyi
görselleştiren 2012 yapımı Zeki Demirkubuz sineması ürünü Yerlatı’yı, ele
alacağım…
Rus
roman yazarı Fyodor Mihayloviç Dostoyevski’nin, yirminci yüzyılın çoğu
varoluşçu düşünürünü derinden etkilemiş başucu kitabı olarak da bilinen, Yeraltından
Notlar yapıtından esinlenen Demirkubuz yapıntısı Yeraltı, eski bir arkadaşının
yazdığı romanın, ödüle değer görülmesini hazmedemeyen bir adamın giderek
dünyaya ve insanlara karşı içten bir nefret beslemesini ve arkadaşının ödül
alışını kutlayacak başka arkadaşlarının kendi aralarında düzenledikleri bir
yemeğe zorla kendini davet ettirerek, orada onlarla tatlı başlayan ve kişilik
göstergesi atışmalara dönüşen tartışmaya doğru evrilecektir. Başkişimiz, bu
süreçte geçmişi ile yüzleşerek, bir iç hesaplaşmaya girecektir…
Soyut
ya da somut gerçekliği sorgulamak, ilim denli sanatın bütünlüklü ereğidir.
Olağan biçimde sinema da, edebiyat gibi bu ana işlevi üstlendiği ölçütte
ölümsüzleşebilir. Dünya da canlılığın da, tesadüfler sonucu oluşmuş olması,
alınacak basit karşılıkların keskin gerçekliği karşısında henüz korkularını
aşamamış insanlığı, elzem bir varoluş kaygısı içine iter. Türümüzün ilk
günlerinden beri her kültürlenme düzeyinde olduğu üzere buna verilen en
kestirme yanıt, bir ‘yaratıcı, tanrı’ olagelmiştir. Zamanla çoğalan tanrılar,
sonradan günümüze doğru yeniden tekilleşmişlerdir. Günümüzde insan, hâlâ Mustafa Kemal’in de, incelikle ifade
ettiği Evrenin Yasaları’nı anlamaktan ıraktır. Geçmiş örgütlenme biçimlerinde
olduğu gibi şimdi de, başa geçenlerin-dünyayı yönetenlerin dayattıkları korku egemenliği
boyunduruğunda kişiye düşünmekten ziyade, ‘gereklilik’ adı altında, söyleneni
yapmak, boyun eğmek değer görülmektedir. Düşünme, yap; anlama, inan yaklaşımı
doğrultusunda, son zamanların, televizyonda, sosyal medyada ve internette her
yerde karşılaşılan ‘totem’ gibi lobisel kavramları, bunlardan yalnızca biridir…
Böyle çıkar yol bırakılmayan, özerkliğini yitirmiş toplumsallaşmalar da, kişiye
düşen ya boyun eğmek yahut dışlanmak korkusu bulunmuyorsa, insandan arı gerçeğe
giden kestirmeleri görebilmektir. Kişinin içinde deyimi yerinde hep bir ukde
kalacak olan varoluş kaygısı, küresel çapta sunulduğu-‘servis edildiği’ üzere
bir anlam aramak değil, varoluşunu, evreni anlama, onun sınırsız
gerçekliklerini, yasaları doğrultusunda kavrama ve ona göre uygarlaşma
gösterebilmektir. Bunu başarabilen insan topluluğu henüz baş gösteremese de,
tüm incelikleri ile anlayıp, uygulayan yalnız Mustafa Kemal’dir…
“Doğa, gelişigüzel bir kargaşalar yumağı
değil, fizik yasalarının sağladığı bir düzenle hareket eder. Tüm fiziksel
olguların birbirine bağlılığı dahi bu yasalar doğrultusunda açığa çıkar.”
MUSTAFA KEMAL ATATÜRK
Uygarlaşma
yolunda 19. Yüzyıl Rusya’sında, halkın bilinçlenmeğe başladığı ve sınıf
ayrımcılığının-köleliğin son demlerini yaşadığı dönemde, yenilikçi düşünceleri
ile çağdaşları arasından sıyrılan Rus özdekçi düşünür ve toplum bilimci
devrimci yazar Nikolay Gavriloviç Çernişevski’nin, bir toplumda kadın, erkek
başta olmak üzere her nevi toplumsal ilişkileri, ülküsel düzlemde irdelediği
yapıtı, Nasıl Yapmalı’ya Fyodor Mihayloviç Dostoyevski’nin karşılık olarak
yazdığı Yeraltından Notlar, ülkü toplumu öngören ve bireyi bunun dışına iten
dönemin edebi düşünüşüne karşıt, diledikleri denli düşünüp, eyleme geçen hür
fertlerden bir Rus toplumundan yana ama ‘batı hayranlığı’na karşı, hastalıklı
bir toplumu, yalnızlığa çekilmiş yitik bir üyesi bakışından, gerçeklik
zemininde yerer. Romanın başkişisi aslında tek kişisi olan ve romanda Yeraltı
Adamı olarak anılan kimsedir. Onun düşünceleri üzerinden, itirafları,
yakınmaları ile süren bir iç muhakemedir. Çevrelendiği hastalıklı toplumun
ikiyüzlülüklerinden, sahtekârlıklarından tiksinerek, doğal olarak insanlardan
nefret eden Yeraltı Adamı, romanın ikinci bölümünde, yeraltından çıkarak,
başından beri eleştirdiği kişilerle hesaplaşma yoluna gider… Yeraltından
Notları’ı, bir ahlâk öğretisi olarak Suç ve Ceza izler. Önceki romanın
incelikle açık ettiği tüm kötülükleri yok etmenin temel yöntemini sunar. Ancak
iki romanda, asla birbirinden ayrılmaz. Aksine, bütünün iki eşit parçası misali
birbirlerine tutunurlar…
Engin
Günaydın
(Muharrem/Yeraltı Adamı
), Serhat Tutumluer
(Cevat
), Nihal Yalçın
(Türkan
), Murat Cemcir
(Sinan
), Feridun Koç
(Feridun
), Serkan Keskin
(Tarık
) oynadıkları 2012 yapımı, Demirkubuz filmi Yeraltı, tek adam
üzerinden, insanlığı ilgilendiren temel konu ahlâk düşüncesinin gerçekçiliği
üzerine toplumsal bir sorgulama olarak düşünülebilir. Karanlık Üzerine Öyküler
üçlemesi son filmi, 2003 yapımı Bekleme Odası, Suç ve Ceza romanını
karşılarken, Yeraltı, Yeraltından Notlar romanı mekânsallığı bağlamında
kişisini, özeğine alır. Bekleme Odası, bir topluluğun son üyesi olsa da, Konusu
itibariyle, Yeraltı filmi ile dokuz yıl evvelinden değişir. Zeki Demirkubuz, yazarlığını,
yönetmenliğini, yapımcılığını ve hikâye uyarlayıcılığını üstlendiği filminde,
ana ıranın kafa sesi
(monolog) üzerinden filmin, öznel hesaplaşma odağında muhakemesel
anlatısını sunar.
Demirkubuz’un,
Suç ve Ceza’dan esinlendiği, yönetmenliği, görüntü yönetmenliği ve görüntü
kurgusunu üstlendiği
Karanlık Üzerine Öyküler
üçlemesi son filmi, Dostoyevski'ye ithaf edilen Bekleme Odası’nda, hemen herkesin,
filmlerini takdir ettiği, sanatsal kişiliğini beğenmekten öte tanrılaştırdığı
Ahmet, Suç ve Ceza romanını, film yapmak istemektedir. Ancak sebebini bilmediği
bir belirsizlik içinde, her aşamasını tasarladığı, geriye oyuncu seçmeleri ve
çekimlerin başlamasının kaldığı yeni filmini gerçekleştirmeğe karşı derin
isteksizlik hâlindedir. Bu sebeple sevgilisine gerçekte öyle olmadığı hâlde
hayatında başka bir kadın olduğunu söyleyerek, kendisini bırakmasını ister. Genç
bir kız olan yardımcısı Elif ile romanın başkişisi Raskolnikov ırası için
oyuncu arayışı içindelerken, o günleri izleyen bir gece evine giren genç bir
hırsızı yakaladığında, bu rol için uygun olduğunu düşünür. Onun kimliğini
teşhis etmek için Beyoğlu Emniyet Müdürlüğü’ne gittiğinde, şikâyetçi olmaz.
Serbest bırakılınca da, ona çay ısmarlayarak niyetinden söz eder. Deneme
çekimlerine başlarlar. Ancak Ahmet, henüz sebebini bilmediği derin
isteksizliğini yenebilmiş değildir. Bir türlü çekimlere başlayamaz. Üstüne,
kendisine hayran olan genç yardımcısı Elif ile de yakınlaşır. Onu da, eş duruma
düşürür. Kız, onun hayata ve insanlara olan içten nefretinden olumsuz
etkilenir. Bundan sonrasında anlatı, Yeraltı/Yeraltından Notlar’da olduğu gibi
düşüncelerini, kişilerin asılsız çehrelerine çarparak, onlarla yüzleşmek
havasında seyredip, odağında tuttuğu Ahmet’i çevreleyen ikiyüzlü ahlâk
simsarlarını resmeder. Ahmet, kendisini terk eden eski
sevgilisi Serap’a, sonradan yakınlaştığı yardımcısı Elif’e, onun kıskanç erkek
arkadaşına, Raskolnikov için seçtiği hırsıza, ayağına kadar gelmiş bayağı bir
içtenlik göstergesi ahlâkla kirlenmiş herkese, sığındığı yeraltından, kayıtsızlığını
kusmağa başlar. Karanlık Üzerine Öyküler üçlemesi ilk filmi Yazgı ise, olağan
tarihsel düzlemde Albert Camu’dan çok evvel yazın yaşamına başlayan ve onunla
beraber çoğu ardılını etkileyen Dostoyevski’nin biçemi ve Yeraltından Notlar romanı,
Demirkubuz Sineması’nda, tarihsel açıdan tersine döner. Camu uzun öyküsü
Yabancı’dan dolaylı uyarlanan 2001 yapımı Yazgı, sırasıyla, kendisinden iki
sene sonra gelen, eş üçlemenin son halkası Bekleme Odası ve 2012 yapımı Yeraltı
filmlerini önceler…
Birbirine
karşıt olgular arasında ayrım görmeyen, birbirini yargılayıp duran korkuları
tesirinde hastalıklı toplumun, doğrudan ve dolaylı olaraktan yarattığı suçu,
bunun dışında kendi hâlinde kişilerin üzerlerine yığma uğraşısı odağında,
kendisini idama değin götüren bir mahkûmiyete giden, Camu’nun belirttiği üzere
“Yazgısı, kendisine sorulmaksızın tayin
edilen” hiçbir şeye inanmadığı,
annesi ölümüne görünür biçimde üzülmediği ve patronunun, karısı ile oğlunu öldürmek
suçlarıyla itham edilişi karşısında sessiz Musa
(Mersault)’nın yalın anlatısına odaklanır… Anlaşıldığı
üzere, İkisi resmen bağlı, diğeri, üçleme dışında kalan fakat evvelki ikisinde
varılan ‘hiççilik
(nihilizm)’in, onu yaratan kişilerle yüzleşerek, kokuşmuş içtenlikleri
ardında ikiyüzlülüklerini doğrudan asılsız çehrelerine vuran dolaylı bir üçleme
kurarlar. Yazgı, yalan, yanlış yargılarıyla hastalıklı bir toplumun çevrelediği
kişiyi, Bekleme Odası, o toplum karşısında yaşamını askıya alarak inzivaya
çekilmiş kişiyi ve Yeraltı, en korunaklı yeri yeraltından çıkarak, yaşamı
değersizleştiren toplumla yüzleşen kişiyi görselleştirir…
Yeraltı,
Muharrem’in, çevrelendiği toplumla, öznel hesaplaşmasıdır. Yeraltı’ndan çıkan
Muharrem, yaşadığı kentin, çıktığı yerden daha karanlık, duygusuz ve yalnızlık
dolu olduğunu gözlemlemeğe başlar. Açığını yakaladığı bir ihtiyarın zaafından
istifade eder. Eve temizliğe gelen Türkan’ın suratına ağır hakaretler eder ve
kavga ederler… Muharrem, herkesin karanlığında yittiği geceleri dışarı çıkmağa
başlar. Birbirinden farklı mekânlara gider, alt geçitlerde gezer. Bir fahişe ile
seks yapar. Âcizliklerine tanık oldukça, haklılığı pekişir ve zayıflıklarından
güç toplar. Herkesle hesaplaşmağa hazır olduğunda, bir zamanlar yakın
arkadaşları olan ve içlerinden biri yazdığı roman ile ödül alınca, önceden
ardından olumsuz konuşan diğerleri, onu kutlamak ereğiyle bir yemek etkinliği düzenlemektedirler;
bunu öğrenen Muharrem, kendini güçlükle de olsa, o dâvete kabûl ettirir…
Muharrem’in, o gece, onlar karşısında hâli, göstermek istediği-düşlediği ve
göründüğü olarak iki olasılık sunar. Başat gerçekte, yazar Cevat’ın, kendisini
doğrudan hedef alan sözleri altında kalır. Diğerinde, Cevat’ı ve diğer üçünü,
hak ettikleri ağır sözlerle yaralar. Ama aslında bir türlü tasarladığı
yüzleşmeyi yansıtamadığı içten sükûneti karşısında birleşen ikiyüzlülüklere
boyun eğer ve olağan gözükmeğe uğraşan yalancı eski dostlarına, masayı terk
ederek, onları umursamadığını göstermek ister. Onlar bağırarak şarkılar
söyledikçe, Muharrem, kendince mırıldandığı bir şarkıyı bağırarak okuyarak,
karşılık verir. Gece olduğunda, Muharrem masada sızıp kalmıştır. Uyanınca, otelin
koridorlarında, haykırarak küfür eder ve oradan atılır… Yaşananların gerçek mi,
kısmen gerçek mi, büsbütün düş mü, olduğu belirsiz bir nihâyete erer…
 |
| ZEKİ DEMİRKUBUZ |
Yazgı, Demirkubuz
Sineması doruğudur. Yeraltı ise, her şeyi anlamsız, her halükârda gereksiz bulan
Musa aksine, sözde hesaplaşma arzusu ile ayrımı olduğunu sandığı hastalıklı
yığına benzeyen Muharrem’in taşkın kininin, öyle hissetsin, hissetmesin, bunu
onlara yansıtsın, yansıtmasın fark eden bir şey olmayacağının haklılığıdır…
